Numer 2015/4 (311) -

 Przeczytaj teksty z numeru na stronie festiwalu Between.Pomiędzy  

Przeczytaj wybrane teksty z numeru na stronie festiwalu Between.Pomiędzy

 

Magdalena Barbaruk, Dariusz Czaja Po śladach. Itineraria literackie3
Carlo Ginzburg Tusitala i jego polski czytelnik 8

Tekst Ginzburga poświęcony jest analizie skomplikowanych losów głównego motywu opowiadania Roberta L. Stevensona Diablik we flaszce. Prowadzi ona Ginzburga do odkrycia zaskakujących związków między fikcją, rzeczywistością i poznaniem naukowym. Otóż włoski historyk formułuje śmiałą tezę, mówiącą że Bronisław Malinowski nie sformułowałby swojej najsłynniejszej teorii naukowej gdyby nie lektura opowiadania Stevensona. A zatem wyprawa na Triobriandy nie zrealizowałaby się w sensie poznawczym, gdyby nie wiedza, jakiej dostarczyła fikcja literacka.

Arkadiusz Żychliński Osiadły podróżnik. Topografia fikcji 19

Artykuł proponuje ogólną typologię znarratywizowanych podróży, aby zająć się bliżej wybraną subkategorią fikcji literackich, w których podróż jest tłem wydobywającym metaforyczny potencjał podróży. Recypowanie fikcji i pokonywanie przestrzeni łączy ciekawość doświadczenia – dzieli zaś, jak się wydaje, tryb jego nabywania. Analiza trzech modelowych metafikcyjnych antropofikcji (autorstwa Franza Kafki, Antonia Tabucchiego i Roberta Bolaño) pozwala rozważyć argumenty zarówno potwierdzające słuszność tego rozpoznania, jak i podające je w wątpliwość, a następnie wypracować konceptualne ramy umożliwiające ogólniejsze ujęcie uniwersalnej kategorii prawdy przeżycia.

Krzysztof Łukaszewicz O podróży w świat literatury 26

Wer das Dichten will verstehe, /Muß ins Land der Dichtung gehen, /Wer den Dichter will verstehen, /Muß in Dichters Lande gehen. Słowa te stanowią motto do szeregu uwag, które Johann W. Goethe sformułował dla zapewnienia lepszego zrozumienia swego nowego zbioru poetyckiego Dywan Zachodu i Wschodu. Analiza kontekstów, z których oddziaływania wyniknęło to motto, oraz podążanie za pytaniami, do postawienia których prowokuje, doprowadza to takich zagadnień, jak obrazowość, orientalizm, literatura światowa, przekład. Goethe jako poeta, prozaik, uczony przekonuje, że umiejętne i twórcze wykorzystanie środków językowych otwiera na siebie i świat, a podróż w świat literatury jest podróżą po świecie.

Dariusz Czaja Realne fikcje. Iść za tekstem35
Rafał Nahirny Bruce Chatwin na ścieżkach pieśni stworzenia 48

Autor artykułu analizuje sposób, w jaki Bruce Chatwin konstruuje w Pieśniach stworzenia krajobraz środkowej Australii. W tym celu opisuje proces humanizacji właściwej dla australijskiego interioru pustki i przygląda się trudnościom, jakie napotkał angielski podróżnik  podczas próby zrozumienia aborygeńskich ścieżek snów. Autor uważa, iż do nieoczekiwanego i autentycznego spotkania pomiędzy Brucem, głównym bohaterem Pieśni stworzenia, a rdzennymi mieszkańcami Australii dochodzi w chwili, kiedy ten porzuca swoje poznawcze ambicje. Książka Chatwina wyznacza w efekcie szczególną trasę literacką, która zakłada zejście z obranej uprzednio drogi i “błądzenie”.

Anna Chęćka-Gotkowicz „Przyszedłem tu jako obcy, odchodzę stąd jako obcy”. Muzyczne wędrówki w „niepełną nieskończoność” 54

Muzyka jako niewerbalny sposób myślenia obiecuje zbliżenie się do doświadczeń niewyrażalnych. To, czego nie udaje się uchwycić pojęciowo, odsłania się  wykonawcy (i słuchaczowi) w samotnym trwaniu pośród dźwięków. Egzystencjalna wędrówka w głąb siebie-o ile dzięki artystycznym środkom wyrazu nada się jej sygnaturę społeczną -zamienia się niekiedy w poruszającą interpretację, która poszerza  pole rozumienia nie tylko muzyki, ale i samego istnienia. Do tego rodzaju namysłu zaprasza muzyka Schuberta, naznaczona idiomem wędrówki szlakiem rozpaczy. Tropem tym podążają w niniejszym tekście interpretatorzy dzieł Schuberta: eseista Pascal Quignard, muzykolog Charles Fisk, poeta Stanisław Barańczak i pianista Światosław Richter. Wsłuchując się w Schuberta, idąc jego śladami, rekonstruują wędrówkę  kompozytora  i  otwierają nowe horyzonty sensu zakodowanego w jego muzyce.

Magdalena Barbaruk Błędne mapy 62

Punktem wyjścia do rozważań nad swoistością tras literackich jest dla autorki artykułu zrealizowany na trasie Don Kichota film dokumentalny Błędne mapy (scen. Magdalena Barbaruk, reż. Szymon Uliasz, 2014). Stanowi on materiał do przedstawienia problemu wizualności szlaków, zarówno jeśli chodzi o dobór narzędzi, jakimi powinno się je badać i przedstawiać, jak i fundamentalnych spraw związanych z koniecznością bycia w miejscach i uczestniczenia w pejzażu literackim. W tym celu przypomina autorka koncepcję „ustalenia miejsca” Ignacego de Loyoli (Ćwiczenia duchowne). Analiza koncentruje się kolejno wokół najistotniejszych form wizualnych tras literackich: fotografii, filmu i mapy. Artykuł kończą rozważania dotyczące błądzenia, które zdaniem autorki są metaforą bycia na trasie literackiej i zyskują w tekście kwalifikację aksjologiczną. Samą trasę literacką określa się jako kształtowany przez różnorakie wartości związane z dziełem literackim sposób życia czytelnika, którego scenerią jest krajobraz rozumiany jako jeden z przejawów kultury.

Zoriana Rybczyńska Podróż jako opowieść: o przejściach między tekstem a krajobrazem74
Piotr Jakub Fereński Fikcyjne mapy i święte topografie 82

Trasy literackie posiadają złożoną ontologię, na wiele sposobów mierzą się z rozmaicie pojmowaną topografią rzeczywistości. Oczywiście, da się pomyśleć trasę literacką wiodącą śladami Alicji przemierzającej krainę czarów, niemniej większość pisarskich szlaków wiedzie przez miejsca, dla których empiryczność ma większe znaczenie niż w przypadku świata przedstawionego przez Carrolla. W artykule autor przyjmuje, że fikcje literacke „mapując” świat fizyczny stają się dla niego często prymarne, czy wprtost go ustanawiają. Materię empiryczną rozważań nad związkami literatury, topografii i pamięci stanowią tu francuskie podróże do Ziemi Świętej tj. Opis podróży z Paryża do Jerozolimy Françoisa-René de Chateaubrianda oraz Podróż na Wschód Alphonsa de Lamartine’a. Zasadniczym tematem artukułu są relacje między tekstami literackimi przedstawiającymi podróże a tworzeniem się wizerunków świętych miejsc w pamięci zbiorowej. W tym celu autor przywołuje i poddaje dyskusji poglądy Maurice Halbwachsa wyrażone w pracy La topographie légendaire des évangiles en terre sainte.

Xavier Farré Wygnania i powroty. O André Acimanie 90

Czy można odtworzyć pamięć, która dotarła do nas tylko przez język? Czy można odtworzyć miejsce na podstawie wspomnień i domniemań, i w jakim stopniu rezultat może przybliżać się do jakiejś rzeczywistości? Do jakiego stopnia nasza złudna pamięć jest w stanie skonfrontować się z inną pamięcią o miejscu, która została wykreowana w obrębie dokładnie tej samej przestrzeni co ta,  która zaginęła? Andre Aciman, w eseju Barcelona, wydanym w zbiorze Alibis. Essays on Elsewhere, przemierza rożne punkty tego miasta, w których znajdowała się dzielnica żydowska (El Call). Szuka śladów swojego rodowodu - sefardyjskich Żydów wypędzonych z Hiszpanii w XV wieku. Ale czego tak naprawdę szuka? Zderzenie z rzeczywistością otwiera jednak inny wymiar miejsca. Wszystko jest miejscem wyimaginowanym: wyobrażonym w przypadku autora a domniemanym w przypadku miasta (lub raczej władz miasta, które sztucznie je zrekonstruowały dla celów turystycznych). Te trasy pamięciowo-literackie w eseju autora, u którego granica między fikcją a biografią jest znikoma wydają się zadawać nam pytanie, czy fikcja (o trasach) kształtuje naszą pamięć, pamięć o nas i o miejscach, i staje się obrazem bardziej prawdziwym, mimo że złudnym?

Adam Wodnicki Arles 94

Tekst stanowi rodzaj osobistego postscriptum do cyklu prowansalskiego Tryptyk oksytański (Notatki z Prowansji, Obrazki z krainy d’Oc, Arelate. Obrazki z niemiejsca). Autor dokonuje w nim autorefleksji na temat jednoczesnej fikcyjności i realności opisywanego przez siebie świata.

Agnieszka Karpowicz Topo-Grafia w ruchu. Sztuka chodzenia Mirona Białoszewskiego 97

W tekście zaproponowano analizę aktu chodzenia jako nośnika znaczeń literackich w prozach Mirona Białoszewskiego. Wydobywając funkcje chodzenia jako czynności kulturowej podjęto próbę rekonstrukcji koncepcji przestrzeni i metod jej poznawania wpisanych w twórczość Białoszewskiego. Wydobyto ich zbieżność z antropologicznymi koncepcjami przestrzeni i sposobami badania przestrzeni miejskiej, ześrodkowanymi na praktykach chodzenia (antropologia codzienności Rocha Sulimy, etnografia wizualna Sarah Pink, podejście integralne i kreatywistyczne Tima Ingolda). Ujęcie to pozwoliło wskazać na nadrzędne znaczenie praktyki chodzenia w twórczości Białoszewskiego – wytwarzanie ciągłości.

Paweł Próchniak Marszruta wierszy zapiski z wędrówek trasą Poematu o mieście Lublinie 107

Ułożony przez Józefa Czechowicza w roku 1934 Poemat o mieście Lublinie jest rodzajem partytury. Realizacje tej partytury (zaprojektowane przez poetę słuchowisko radiowe, nawarstwiające się odczytania Poematu… jako tekstu literackiego, rzeczywiste wędrówki po Lublinie opisaną w utworze trasą) użyczają sobie nawzajem możliwości lekturowych i związanych z nimi rejestrów znaczeń, a tym samym poszerzają i niuansują wewnętrznie złożony (semantyczny, wyobraźniowy, egzystencjalny) potencjał utworu, będącego formą pamięci (Czechowicz mówi: „wspomnienia”) i wpisującego pamięć-wspomnienie w topografię miasta. Ten gest poety oraz ufundowane na nim przenikanie się imaginacyjnej trasy i realnej marszruty są przedmiotem namysłu autora eseju Marszruta wierszy, który również jest rodzajem wędrówki – wyobraźni, myśli i pisma.

Krystian Darmach Kod Fernanda Pessoi. Traktat lizboński, czyli czego turysta w Lizbonie nigdy nie zobaczy? 114

Pessoa i Lizbona. Instrukcja obsługi. Odyseja wyobraźni. Co trzeba wiedzieć, by widzieć, by Lizbonę poznać i zobaczyć. Co jest zbędne, by ją poczuć. Czy możliwym jest oczyszczenie doświadczenia z jakichkolwiek literackich, ba kulturowych naleciałości. Jakie byłyby skutki, korzyści, straty wynikające z owego dążenia. Autor róbuje odpowiedzieć na powyższe pytania kreśląc mapę terytorium oddziaływań. W drodze. Między nim, Lizboną a Pessoą. Podążając śladami naszych spotkań, uników, przenikania i zależności. Uprawiając t(r)opografię rozmaitych wymiarów wspólnych (nie)obecności; z pośrednim uwzględnieniem rzadko dyskutowanego przewodnika Pessoi po Lizbonie.

Blanka Brzozowska Wędrówki po mieście podziemnym – powieściowe uniwersum. Metro i antropologia metra jako inspiracje flânerie 120

Artykuł przedstawia niecodzienny obraz miasta, jaki wyłania się w toku flaneurskiej eksploracji podziemnych tuneli metra. Punktem wyjścia do rozważań jest antropologia metra Marca Augé. Praca francuskiego badacza, sytuująca się na pograniczu antropologii i literatury, ukazuje metro jako fascynujący teren badawczy dla antroploga i jednocześnie „maszynę pamięci”, w której splata się kolektywna Historia oraz indywidualne historie codziennych podróżnych (w tym samego badacza). Z kolei literackie inspiracje, których przykładem jest książkowa seria rozpoczęta przez powieść Dmitrija Głuchanowskiego Metro 2033, prowokują czytelników-flâneurów do podejmowania ryzykownych czasem podróży w głąb miejskich podziemi w poszukiwaniu miejskich tajemnic, tworzonych przez splot historycznych faktów, plotek, legend i fantazji mieszkańców miasta.

Jan Gondowicz Zagubić się w palimpseście 127

Podstawę podjętych w artykule rozważań stanowi tak zwana trylogia praska czeskiego pisarza i filozofa Michala Ajvaza: Morderstwo w hotelu "Intercontinental" (wiersze, 1989), Powrót starego warana (opowiadania, 1991) i Inne miasto (powieść, 1993). Wspólnym mianownikiem tych książek jest prywatny, nadzwyczaj sugestywny mit: że mianowicie dzisiejsza Praga i okolice podszyte są pradawną, fantasmagoryczną cywilizacją, w której sekrety można – przypadkiem bądź celowo – przeniknąć. Jak najrealniejszą topografię miasta, jego obiektów i mieszkań naznaczają tajemne przejścia, które, wraz z rekwizytami „innego miasta”, wyznaczają szlak ciągłych wędrówek narratora, przeprowadzając go co pewien czas – a wreszcie ostatecznie – na „drugą stronę”. Tropiący „inne miasto” narrator, a ściślej już adept, wikła się z wolna w dublujący rzeczywistość, pozbawiony centrum labirynt, w metafizykę nieprzekraczalnych peryferii.

Walentyna Krupowies Czas podróży korzennych132
Paweł Sowiński Wędrowni handlarze. Jak jeździliśmy za granicę 140

Niniejszy artykuł przedstawia kulturę dystrybucji dóbr w Polsce Ludowej, w syntetyczny sposób ujmuje zjawisko wędrownego handlu w perspektywie historycznej. Wskazuje zarówno na czynniki oddolne jak i kontekst instytucjonalny. Szkic sytuuje się w nurcie badań transgranicznych i transkulturowych. W dotychczasowych badaniach nad powojenną Europą mocno akcentowano znaczenie podziału kontynentu na dwie izolowane od siebie części. Nie negując w zupełności tej tezy autor wskazuje na systematyczne przenikanie zachodnich idei i przedmiotów kultury przez żelazną kurtynę i zastanawia się nad przebiegiem tej ekspansji świata zachodniego w warunkach kraju peryferyjnego oraz politycznej hegemonii komunizmu.

Petro Murianka A Wisła dalej płynie. Opisać życie 147

Publikowany fragment pochodzi z tomu dziecięcych wspomnień A Wisła dalej płynie.

Marian Pilot Gap betlejemski, nazareński, jerozolimski, jerychoński i mikstacki 154

Na pielgrzymkę? Ja? Owszem, ja na pielgrzymkę chętny. Do Mikstata, na święty Roch, 16 sierpnia. Co, agitują mnie pobożne kobiety, co tam św. Roch mikstacki! Do Ziemi Świętej pielgrzymka, po drogach Pana Jezusa pod opieką Ojców Pallotynów pielgrzymka to dopiero jest jak należy pielgrzymka! Ja mam wahania i opory. Może bym i chciał do Ziemi Świętej ruszyć, po drogach Pana Jezusa kroczyć, ale czy sprostam, czy zadanie nie przerasta mnie? Czy na taki przywilej swoim życiem zasłużyłem sobie? Czy ono było dość przykładne?

Henryk Bereza Podróż włoska 1978163
Tomasz Szerszeń, Paweł Mościcki, Jan Gondowicz Podróżnicy bez mapy i paszportu – zapis rozmowy o książce Tomasza Szerszenia 166

Zapis rozmowy na temat książki Podróżnicy bez mapy i paszportu. Michel Leiris i Documents, która odbyła się Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie 18 czerwca 2015.

Maria Poprzęcka Bunt tej drugiej osoby we mnie 174

Esej o malarstwie Jacka Sempolińskiego (1927-2012).

Jan Słoniewski Wątki mistyki żydowskiej w twórczości Anselma Kiefera184
Bartosz Flak Chłopski grupowy portret pośmiertny194
Dorota Mieszek Trumienki Mortona Bartletta. Między niesamowitością a wstrętem206
Henryk Jurkowski Lalki na Madagaskarze i pobliskich wyspach214
Lena Magnone Pierwsze pokolenie polskich freudystów – próba geopsychoanalizy219
Giulia Guadagnin, Ludwik Stomma Pod lukrem234
Henryk Bereza Zapiski. 1981 II237
Józef Chrobak 28.02.1948 – 02.10.2015
Karol Chrobak Skrócony biogram Józefa Chrobaka249
N. N., N. N., N. N. Wybrana bibliografia opracowań, katalogów i książek pod redakcją Józefa Chrobaka251
Zofia Gołubiew Józik254
Anda Rottenberg Wszystko się na coś przyda257
Jan Pamuła Józef Chrobak 1948-2015258
Marek Świca Józef Chrobak in memoriam261
Konstanty Węgrzyn Józik – człowiek niezwykły262
Maria Anna Potocka Józef Chrobak – detektyw kultury263
Karol Chrobak Życie jako fascynacja267
Karolina Czerska Kilka słów o Józefie Chrobaku – śladami Tadeusza Kantora270
Zbigniew Benedyktowicz Nasze spotkanie z Józefem Chrobakiem275
Marcin Krassowski, Aleksandra Domaradzka, Urszula Klimut, Rafał Rukat Rozmowa o panu Józefie Chrobaku276

Kontakt

Instytut Sztuki PAN
Redakcja kwartalnika Konteksty. Polska sztuka ludowa

ul. Długa 28,
00-950 Warszawa, skr. pocztowa 999

tel. (0-22) 50 48 243
tel. / fax. (0-22) 50 48 296

konteksty@ispan.pl
www.konteksty.pl

www.czasopisma.ispan.pl

Facebook

© Projekt i wykonanie strony www

Prenumerata

Zachęcamy do zakupu "Kontekstów" (także numerów archiwalnych) drogą internetową. Aby zamówić wybrany numer kwartalnika, należy skontaktować się z Działem Wydawniczym Instytutu Sztuki PAN, ul. Długa 28, 00-950 Warszawa, tel. 22 504 82 74, e-mail: wydawnictwo@ispan.pl.

Część tekstów w wolnym dostępie można przeczytać na naszej stronie: Czasopisma IS PAN

Numery Kontekstów dostępne są również w formie elektronicznej w bibliotece Central and Eastern European Online Library (CEEOL).

© Kwartalnik Konteksty