Przeczytaj wybrane teksty z numeru na stronie festiwalu Between.Pomiędzy

Tekst Ginzburga poświęcony jest analizie skomplikowanych losów głównego motywu opowiadania Roberta L. Stevensona Diablik we flaszce. Prowadzi ona Ginzburga do odkrycia zaskakujących związków między fikcją, rzeczywistością i poznaniem naukowym. Otóż włoski historyk formułuje śmiałą tezę, mówiącą że Bronisław Malinowski nie sformułowałby swojej najsłynniejszej teorii naukowej gdyby nie lektura opowiadania Stevensona. A zatem wyprawa na Triobriandy nie zrealizowałaby się w sensie poznawczym, gdyby nie wiedza, jakiej dostarczyła fikcja literacka.

Artykuł proponuje ogólną typologię znarratywizowanych podróży, aby zająć się bliżej wybraną subkategorią fikcji literackich, w których podróż jest tłem wydobywającym metaforyczny potencjał podróży. Recypowanie fikcji i pokonywanie przestrzeni łączy ciekawość doświadczenia – dzieli zaś, jak się wydaje, tryb jego nabywania. Analiza trzech modelowych metafikcyjnych antropofikcji (autorstwa Franza Kafki, Antonia Tabucchiego i Roberta Bolaño) pozwala rozważyć argumenty zarówno potwierdzające słuszność tego rozpoznania, jak i podające je w wątpliwość, a następnie wypracować konceptualne ramy umożliwiające ogólniejsze ujęcie uniwersalnej kategorii prawdy przeżycia.

Wer das Dichten will verstehe, /Muß ins Land der Dichtung gehen, /Wer den Dichter will verstehen, /Muß in Dichters Lande gehen. Słowa te stanowią motto do szeregu uwag, które Johann W. Goethe sformułował dla zapewnienia lepszego zrozumienia swego nowego zbioru poetyckiego Dywan Zachodu i Wschodu. Analiza kontekstów, z których oddziaływania wyniknęło to motto, oraz podążanie za pytaniami, do postawienia których prowokuje, doprowadza to takich zagadnień, jak obrazowość, orientalizm, literatura światowa, przekład. Goethe jako poeta, prozaik, uczony przekonuje, że umiejętne i twórcze wykorzystanie środków językowych otwiera na siebie i świat, a podróż w świat literatury jest podróżą po świecie.

Autor artykułu analizuje sposób, w jaki Bruce Chatwin konstruuje w Pieśniach stworzenia krajobraz środkowej Australii. W tym celu opisuje proces humanizacji właściwej dla australijskiego interioru pustki i przygląda się trudnościom, jakie napotkał angielski podróżnik  podczas próby zrozumienia aborygeńskich ścieżek snów. Autor uważa, iż do nieoczekiwanego i autentycznego spotkania pomiędzy Brucem, głównym bohaterem Pieśni stworzenia, a rdzennymi mieszkańcami Australii dochodzi w chwili, kiedy ten porzuca swoje poznawcze ambicje. Książka Chatwina wyznacza w efekcie szczególną trasę literacką, która zakłada zejście z obranej uprzednio drogi i “błądzenie”.

Muzyka jako niewerbalny sposób myślenia obiecuje zbliżenie się do doświadczeń niewyrażalnych. To, czego nie udaje się uchwycić pojęciowo, odsłania się  wykonawcy (i słuchaczowi) w samotnym trwaniu pośród dźwięków. Egzystencjalna wędrówka w głąb siebie-o ile dzięki artystycznym środkom wyrazu nada się jej sygnaturę społeczną -zamienia się niekiedy w poruszającą interpretację, która poszerza  pole rozumienia nie tylko muzyki, ale i samego istnienia. Do tego rodzaju namysłu zaprasza muzyka Schuberta, naznaczona idiomem wędrówki szlakiem rozpaczy. Tropem tym podążają w niniejszym tekście interpretatorzy dzieł Schuberta: eseista Pascal Quignard, muzykolog Charles Fisk, poeta Stanisław Barańczak i pianista Światosław Richter. Wsłuchując się w Schuberta, idąc jego śladami, rekonstruują wędrówkę  kompozytora  i  otwierają nowe horyzonty sensu zakodowanego w jego muzyce.

Punktem wyjścia do rozważań nad swoistością tras literackich jest dla autorki artykułu zrealizowany na trasie Don Kichota film dokumentalny Błędne mapy (scen. Magdalena Barbaruk, reż. Szymon Uliasz, 2014). Stanowi on materiał do przedstawienia problemu wizualności szlaków, zarówno jeśli chodzi o dobór narzędzi, jakimi powinno się je badać i przedstawiać, jak i fundamentalnych spraw związanych z koniecznością bycia w miejscach i uczestniczenia w pejzażu literackim. W tym celu przypomina autorka koncepcję „ustalenia miejsca” Ignacego de Loyoli (Ćwiczenia duchowne). Analiza koncentruje się kolejno wokół najistotniejszych form wizualnych tras literackich: fotografii, filmu i mapy. Artykuł kończą rozważania dotyczące błądzenia, które zdaniem autorki są metaforą bycia na trasie literackiej i zyskują w tekście kwalifikację aksjologiczną. Samą trasę literacką określa się jako kształtowany przez różnorakie wartości związane z dziełem literackim sposób życia czytelnika, którego scenerią jest krajobraz rozumiany jako jeden z przejawów kultury.

Trasy literackie posiadają złożoną ontologię, na wiele sposobów mierzą się z rozmaicie pojmowaną topografią rzeczywistości. Oczywiście, da się pomyśleć trasę literacką wiodącą śladami Alicji przemierzającej krainę czarów, niemniej większość pisarskich szlaków wiedzie przez miejsca, dla których empiryczność ma większe znaczenie niż w przypadku świata przedstawionego przez Carrolla. W artykule autor przyjmuje, że fikcje literacke „mapując” świat fizyczny stają się dla niego często prymarne, czy wprtost go ustanawiają. Materię empiryczną rozważań nad związkami literatury, topografii i pamięci stanowią tu francuskie podróże do Ziemi Świętej tj. Opis podróży z Paryża do Jerozolimy Françoisa-René de Chateaubrianda oraz Podróż na Wschód Alphonsa de Lamartine’a. Zasadniczym tematem artukułu są relacje między tekstami literackimi przedstawiającymi podróże a tworzeniem się wizerunków świętych miejsc w pamięci zbiorowej. W tym celu autor przywołuje i poddaje dyskusji poglądy Maurice Halbwachsa wyrażone w pracy La topographie légendaire des évangiles en terre sainte.

Czy można odtworzyć pamięć, która dotarła do nas tylko przez język? Czy można odtworzyć miejsce na podstawie wspomnień i domniemań, i w jakim stopniu rezultat może przybliżać się do jakiejś rzeczywistości? Do jakiego stopnia nasza złudna pamięć jest w stanie skonfrontować się z inną pamięcią o miejscu, która została wykreowana w obrębie dokładnie tej samej przestrzeni co ta,  która zaginęła? Andre Aciman, w eseju Barcelona, wydanym w zbiorze Alibis. Essays on Elsewhere, przemierza rożne punkty tego miasta, w których znajdowała się dzielnica żydowska (El Call). Szuka śladów swojego rodowodu - sefardyjskich Żydów wypędzonych z Hiszpanii w XV wieku. Ale czego tak naprawdę szuka? Zderzenie z rzeczywistością otwiera jednak inny wymiar miejsca. Wszystko jest miejscem wyimaginowanym: wyobrażonym w przypadku autora a domniemanym w przypadku miasta (lub raczej władz miasta, które sztucznie je zrekonstruowały dla celów turystycznych). Te trasy pamięciowo-literackie w eseju autora, u którego granica między fikcją a biografią jest znikoma wydają się zadawać nam pytanie, czy fikcja (o trasach) kształtuje naszą pamięć, pamięć o nas i o miejscach, i staje się obrazem bardziej prawdziwym, mimo że złudnym?

Tekst stanowi rodzaj osobistego postscriptum do cyklu prowansalskiego Tryptyk oksytański (Notatki z Prowansji, Obrazki z krainy d’Oc, Arelate. Obrazki z niemiejsca). Autor dokonuje w nim autorefleksji na temat jednoczesnej fikcyjności i realności opisywanego przez siebie świata.

W tekście zaproponowano analizę aktu chodzenia jako nośnika znaczeń literackich w prozach Mirona Białoszewskiego. Wydobywając funkcje chodzenia jako czynności kulturowej podjęto próbę rekonstrukcji koncepcji przestrzeni i metod jej poznawania wpisanych w twórczość Białoszewskiego. Wydobyto ich zbieżność z antropologicznymi koncepcjami przestrzeni i sposobami badania przestrzeni miejskiej, ześrodkowanymi na praktykach chodzenia (antropologia codzienności Rocha Sulimy, etnografia wizualna Sarah Pink, podejście integralne i kreatywistyczne Tima Ingolda). Ujęcie to pozwoliło wskazać na nadrzędne znaczenie praktyki chodzenia w twórczości Białoszewskiego – wytwarzanie ciągłości.

Ułożony przez Józefa Czechowicza w roku 1934 Poemat o mieście Lublinie jest rodzajem partytury. Realizacje tej partytury (zaprojektowane przez poetę słuchowisko radiowe, nawarstwiające się odczytania Poematu… jako tekstu literackiego, rzeczywiste wędrówki po Lublinie opisaną w utworze trasą) użyczają sobie nawzajem możliwości lekturowych i związanych z nimi rejestrów znaczeń, a tym samym poszerzają i niuansują wewnętrznie złożony (semantyczny, wyobraźniowy, egzystencjalny) potencjał utworu, będącego formą pamięci (Czechowicz mówi: „wspomnienia”) i wpisującego pamięć-wspomnienie w topografię miasta. Ten gest poety oraz ufundowane na nim przenikanie się imaginacyjnej trasy i realnej marszruty są przedmiotem namysłu autora eseju Marszruta wierszy, który również jest rodzajem wędrówki – wyobraźni, myśli i pisma.

Pessoa i Lizbona. Instrukcja obsługi. Odyseja wyobraźni. Co trzeba wiedzieć, by widzieć, by Lizbonę poznać i zobaczyć. Co jest zbędne, by ją poczuć. Czy możliwym jest oczyszczenie doświadczenia z jakichkolwiek literackich, ba kulturowych naleciałości. Jakie byłyby skutki, korzyści, straty wynikające z owego dążenia. Autor róbuje odpowiedzieć na powyższe pytania kreśląc mapę terytorium oddziaływań. W drodze. Między nim, Lizboną a Pessoą. Podążając śladami naszych spotkań, uników, przenikania i zależności. Uprawiając t(r)opografię rozmaitych wymiarów wspólnych (nie)obecności; z pośrednim uwzględnieniem rzadko dyskutowanego przewodnika Pessoi po Lizbonie.

Artykuł przedstawia niecodzienny obraz miasta, jaki wyłania się w toku flaneurskiej eksploracji podziemnych tuneli metra. Punktem wyjścia do rozważań jest antropologia metra Marca Augé. Praca francuskiego badacza, sytuująca się na pograniczu antropologii i literatury, ukazuje metro jako fascynujący teren badawczy dla antroploga i jednocześnie „maszynę pamięci”, w której splata się kolektywna Historia oraz indywidualne historie codziennych podróżnych (w tym samego badacza). Z kolei literackie inspiracje, których przykładem jest książkowa seria rozpoczęta przez powieść Dmitrija Głuchanowskiego Metro 2033, prowokują czytelników-flâneurów do podejmowania ryzykownych czasem podróży w głąb miejskich podziemi w poszukiwaniu miejskich tajemnic, tworzonych przez splot historycznych faktów, plotek, legend i fantazji mieszkańców miasta.

Podstawę podjętych w artykule rozważań stanowi tak zwana trylogia praska czeskiego pisarza i filozofa Michala Ajvaza: Morderstwo w hotelu "Intercontinental" (wiersze, 1989), Powrót starego warana (opowiadania, 1991) i Inne miasto (powieść, 1993). Wspólnym mianownikiem tych książek jest prywatny, nadzwyczaj sugestywny mit: że mianowicie dzisiejsza Praga i okolice podszyte są pradawną, fantasmagoryczną cywilizacją, w której sekrety można – przypadkiem bądź celowo – przeniknąć. Jak najrealniejszą topografię miasta, jego obiektów i mieszkań naznaczają tajemne przejścia, które, wraz z rekwizytami „innego miasta”, wyznaczają szlak ciągłych wędrówek narratora, przeprowadzając go co pewien czas – a wreszcie ostatecznie – na „drugą stronę”. Tropiący „inne miasto” narrator, a ściślej już adept, wikła się z wolna w dublujący rzeczywistość, pozbawiony centrum labirynt, w metafizykę nieprzekraczalnych peryferii.

Niniejszy artykuł przedstawia kulturę dystrybucji dóbr w Polsce Ludowej, w syntetyczny sposób ujmuje zjawisko wędrownego handlu w perspektywie historycznej. Wskazuje zarówno na czynniki oddolne jak i kontekst instytucjonalny. Szkic sytuuje się w nurcie badań transgranicznych i transkulturowych. W dotychczasowych badaniach nad powojenną Europą mocno akcentowano znaczenie podziału kontynentu na dwie izolowane od siebie części. Nie negując w zupełności tej tezy autor wskazuje na systematyczne przenikanie zachodnich idei i przedmiotów kultury przez żelazną kurtynę i zastanawia się nad przebiegiem tej ekspansji świata zachodniego w warunkach kraju peryferyjnego oraz politycznej hegemonii komunizmu.

Publikowany fragment pochodzi z tomu dziecięcych wspomnień A Wisła dalej płynie.

Na pielgrzymkę? Ja? Owszem, ja na pielgrzymkę chętny. Do Mikstata, na święty Roch, 16 sierpnia. Co, agitują mnie pobożne kobiety, co tam św. Roch mikstacki! Do Ziemi Świętej pielgrzymka, po drogach Pana Jezusa pod opieką Ojców Pallotynów pielgrzymka to dopiero jest jak należy pielgrzymka! Ja mam wahania i opory. Może bym i chciał do Ziemi Świętej ruszyć, po drogach Pana Jezusa kroczyć, ale czy sprostam, czy zadanie nie przerasta mnie? Czy na taki przywilej swoim życiem zasłużyłem sobie? Czy ono było dość przykładne?

Zapis rozmowy na temat książki Podróżnicy bez mapy i paszportu. Michel Leiris i Documents, która odbyła się Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie 18 czerwca 2015.

Esej o malarstwie Jacka Sempolińskiego (1927-2012).