Artykuł jest wprowadzeniem do problematyki Amereidy i tzw. Szkoły z Valparaíso, która została przedstawiona w niniejszym numerze „Kontekstów”. Polska badaczka Amereidy przedstawia specyfikę wybranych przez siebie tekstów: są to tłumaczenia najważniejszych tekstów archiwalnych (poemat Amereida, dziennik wyprawy z 1965 roku tzw. travesía de Amereida, opis założenia Miasta Otwartego) oraz współczesnych powstających w tej tradycji (Manuel Sanfuentes), a także przeprowadzone przez nią wywiady z kontynuatorami idei Amereidy (François Fédier, Victoria Jolly, Javier Correa, Sebastian de Larraechea). Barbaruk pokazuje, w jaki sposób historia tego utopijnego nurtu poetycko-architektonicznego została na nowo „przepisana” przez aktualną sytuację społeczno-polityczną w Chile i Ameryce Łacińskiej.

Santiago Castro-Gómez stawia pytanie o związki i napięcia między teorią dekolonialną a uniwersalizmem. Polemizuje z częstym w Ameryce Łacińskiej poglądem, wedle którego podstawowym celem teorii krytycznej i dekolonizacji nauk społecznych, sztuki i filozofii miałoby być odrzucenie wszelkich roszczeń do uniwersalności, jako że uniwersalizm jest ideologią przynależną do lokalnej europejskiej historii, a przenoszenie jej na inne obszary kulturowe pociąga za sobą reprodukowanie gestu kolonialnego. Wprost przeciwnie: dla Castro-Gómeza polityka emancypacyjna nie może obejść się bez uniwersalizacji interesów.

Otwierający rozdział książki Bonaventury de Sousy Santosa Epistemologies of the South. Justice Against Epistemicide (2014).

Manifest to zapowiadający epistemiczną rewolucję głos dopominający się o nową widzialność ludzi globalnego Południa i o poszukiwanie innych – nieeuropejskich, niekolonialnych, niekapitalistycznych sposobów życia.

Jeden z najważniejszych tekstów brazylijskiego modernizmu, napisany przez współtwórcę tamtejszej awangardy artystycznej, poetę Oswalda de Andrade (Manifesto Antropófago, „Revista de Antropofagia”, w numerze 1 z maja 1928). Drapieżna antropofagiczna metafora staje się nie tylko aktem założycielskim brazylijskiej sztuki i śmiałym rozliczeniem z własną kolonialną przeszłością, ale również – ze wszystkimi swymi dobrymi i złymi konsekwencjami – symbolicznym aktem założycielskim brazylijskiego społeczeństwa.

Tekst dotyczy wyobrażeń i projektów ukierunkowanych na konstrukcje tożsamości poprzez projekty artystyczne tworzone w XX wieku w Brazylii. Ameryka Południowa, wyswobadzając się z opresji kolonialnej, musiała zdefiniować na nowo swoja narodową i kulturową tożsamość. Utopijna wiara w rdzenne doświadczenie spotkania z Innym zdefiniowała poszukiwania wielu brazylijskich dwudziestowiecznych artystów i myślicieli. Doświadczenie brazylijskiego modernizmu, tropikalizm, brazylijski performans i współczesne studia dekolonialne – wszystkie te perspektywy na różne sposoby przywołują figurę rdzennych mieszkańców Ameryk; w antropofagiczny sposób ją „pożerają”, przetwarzając i nadużywając, lub ją dekonstruują, demaskując własne pozycje.

Rozmowa z Maciejem Rożalskim, badaczem i artystą, wykładowcą na uniwersytecie stanowym w okręgu Recôncavo stanu Bahia (Brazylia) na temat reformy szkolnictwa wyższego prezydenta Luiza Inácia Luli da Silvy, lokalnej odsłony ruchu Black Lives Matter, brazylijskich praktyk dekolonialnych i, wreszcie, delikatnej sytuacji badacza pochodzącego z innego kręgu kulturowego.

Zapis rozmowy Daniela Viala z Godofredo Iommim przeprowadzonej w 1999 roku, w której argentyński poeta opowiada o powstawaniu Amereidy, „Szkoły z Valparaiso”, Miasta Otwartego oraz o najważniejszych osobach tworzących tę tradycję.

W Chile pod koniec pierwszej połowy XX wieku architektura w środowisku uniwersyteckim przyjęła idee awangardy i europejskiego modernizmu, co prowadziło do powstawania utopijnych, ale możliwych do zastosowania w praktyce programów i modeli edukacyjnych. Poezja stała się w nich językiem nadającym kierunek działaniom zawodowym. W przypadku Szkoły i Instytutu Architektury Uniwersytetu Katolickiego w Valparaíso, od 1952 roku do dziś, autor wskazuje na całość fundujących idei, które dały początek nowemu i nieznanemu sposobowi pojmowania architektury i dizajnu, wraz z wizją Ameryki i jej pojawienia się w poemacie Amereida oraz zbudowaniem Miasta Otwartego, które scala w jedną rzeczywistość życie, pracę i studia. Dzięki tym faktom jako „doświadczeniu poetyckiemu” ujawnia się pewna modalność bytu amerykańskiego, który – stojąc naprzeciw idei Zachodu, Europy i „znaleziska” Nowego Świata – jest przeszywany własnym nieznanym.

Zapis rozmowy z François Fédierem przeprowadzonej przez Magdalenę Barbaruk w Paryżu we wrześniu 2019 roku. Dotyczy heideggerowskich ram konceptualnych Amereidy, które kształtowały się podczas pobytu Iommiego w Europie (Paryżu, Monachium) w latach 60. XX wieku, travesía de Amereida, której Fédier był uczestnikiem, relacji między poezją a filozofią, a także relacji Edwarda Stachury z paryskim środowiskiem phalènes.

Rozmowa z Javierem Correą przeprowadzona przez Magdalenę Barbaruk w Santiago de Chile w listopadzie 2019 roku, której tematem jest związek Amereidy z filozofią Martina Heideggera (idea Amereidy tworzyła się w odniesieniu do frazy Hölderlina „poetycko zamieszkuje człowiek”, której ważnej interpretacji dokonał Heidegger). Wpływ Heideggera na Amereidę dokonał się za pośrednictwem francuskich filozofów François Fediera i Michela Deguy, kluczowych bohaterów zrealizowanego przez Correę filmu dokumentalnego Amereida. Sólo las huellas descubren el mar. Correa komentuje istotę napięcia między dawnymi towarzyszami wyprawy travesía de Amereida oraz możliwe powody negowania wpływu Heideggera na Amereidę (koncepcje Godofredo Iommiego) przez Fédiera.

Tekst dziennika wyprawy tzw. travesía de Amereida został opublikowany w 1986 roku w apendyksie do poematu Amereida, volumen segundo. Autorem większości opublikowanego tekstu był Claudio Girola, lecz w przygotowaniu publikacji zostały uwzględnione zapiski pozostałych uczestników wyprawy. Grupa, która zebrała się 30 lipca 1965 roku w Punta Arenas, składała się z architektów, poetów, filozofów i rzeźbiarzy pochodzących z Chile, Argentyny, Francji, Anglii i Panamy (Godofredo Iommi, Alberto Cruz, Fabio Cruz i Claudio Girola, François Fédier, Michel Deguy, Edison Simons, Jonathan Boulting, Henri Tronquoy i Jorge Pérez-Román). Ich celem było dotarcie do „nowej stolicy poetyckiej” Ameryki Południowej, czyli Santa Cruz de la Sierra (Boliwia). W zaprezentowanym wyborze zapoznać się można zarówno ze sposobem realizacji aktów poetyckich, dyskusjami nad sensem przeprawy, jak i zapisem codziennych trudów podróży. Chronologicznie fragmenty odpowiadają w głównej mierze początkowi wyprawy (trasa Punta Arenas–Puerto Natales i z powrotem) oraz jej końcowi, który miał wbrew ich woli miejsce w boliwijskiim mieście Tarija (podejrzana o współpracę z ukrywającym się w dżungli Che Guevarą grupa zaczęła być kontrolowana przez wojsko, skończyła się wolność wybierania trasy i organizowania aktów).

Rozmowa z Victorią Jolly Mujicą przeprowadzona przez Magdalenę Barbaruk w listopadzie 2019 roku, której głównym tematem jest nowa wizja mitycznej podróży przez Amerykę z 1965 roku (travesía de Amereida), która wyłoniła się w rezultacie pracy nad nieznanymi wcześniej fotografiami wyprawy i doprowadziła do szeroko zakrojonego projektu wystawienniczo-wydawniczego zrealizowanego przez Jolly, Javiera Correę i Sebastiana de Larraechea (wystawa La invención de un mar. Amereida 1965/2017, książka, film Amereida. Solo las heuellas descubren el mar).

Publikowany fragment poematu Amereida (Amereida, volumen 1) został wydany w 1967 roku w Chile (Valparaíso). Stanowi on poetycki manifest grupy, która uformowała się wokół Godofredo Iommiego i Alberta Cruza. Powstał po wyprawie przez amerykańskie „morze wewnętrzne” w 1965 roku. Napisany został zbiorowo przez uczestników travesía, ale ostateczną postać nadał mu Iommi. W polskim przekładzie, którego dokonała Justyna Cecylia Nowicka, nie został zachowany ścisły wizualny skład typograficzny poematu (pozostawione puste strony, odstępy między interliniami, mapy etc.), autorka podążała przede wszystkim za znaczeniem.

Tekst Iommiego w kinematograficznej poetyce relacjonuje moment założenia Ciudad Abierta de Amereida, w skrócie Miasta Otwartego, na terenach leżących 25 km na północ od Valparaíso (Ritoque). Ufundowano je 20 marca 1970 roku w czterech aktach poetyckich, które „otworzyły” i zakreśliły jego przestrzeń. Data została wybrana celowo: było to dwusetlecie urodzin Friedricha Hölderlina, autora frazy „poetycko zamieszkuje człowiek”.

Zapis rozmowy Victorią Jolly Mujicą i Sebastianem de Larraechea przeprowadzony przez Magdalenę Barbaruk w Mieście Otwartym (Chile) 13 listopada 2019 roku. Jej wątkiem dominującym jest pytanie o to, jaki charakter powinna mieć wspólnota „pracy, studiów i życia”, która zamieszkuje od 1970 roku w Mieście Otwartym. Jako jego mieszkańcy, a zarazem twórcy sztuki niezwiązani z Escuela de Arquitectura y Diseño PUCV, przy której powstało Ciudad Abierta, wnoszą do dyskursu o Mieście perspektywę polityczną, ekonomiczną i genderową.

Przedstawiciele czwartego pokolenia Miasta Otwartego artykułują rosnące napięcie w funkcjonowaniu tego miejsca: z jednej strony traktuje się je jako kampus Escuela de Arquitectura y Diseño, z drugiej, rośnie sprzeciw wobec tej sytuacji, żąda się dla niego własnej historii.

Tekst Any Maríí León opowiada historię, która rozegrała się w Chile, w znajdującym się 20 km na północ od Valparaíso Ritoque. W latach 70. XX wieku na pobliskich wydmach powstało eksperymentalne założenie architektoniczne Ciudad Abierta. W tym samym czasie w położonym nieopodal plaży dawnym ośrodku wypoczynkowym junta Augusto Pinocheta utworzyła obóz koncentracyjny dla więźniów politycznych. Mimo niewielkiej odległości dzielącej Miasto Otwarte i obóz miejsca te pozostawały dla siebie nawzajem niezauważalne. Zarazem więźniowie i twórcy Miasta (profesorowie ze Szkoły Architektury z UCV), na potrzeby przekształcania otoczenia, w jakim się znaleźli, wykorzystywali bardzo podobne techniki – zabawy, gry i spektakle. Wcielając się w różne role, performowali (wytwarzali) przestrzeń. O ile jednak apolityczna działalność przedstawicieli Szkoły Architektury z Valparaíso prowadzić miała do stworzenia utopijnej enklawy, będącej miejscem dla nowych form edukacji i praktyk twórczych, o tyle osoby przetrzymywane w obozie swą aktywnością próbowały przełamać przymusową izolację i stawić oprawcom polityczny opór.

Rozmowa z jednym z najbardziej interesujących i niezależnych badaczy fenomenu Amereidy przeprowadzona przez Magdalenę Barbaruk w Santiago de Chile w listopadzie 2019 roku w czasie tzw. przebudzenia Chile. Kontekst dokonującej się rewolty społecznej spowodował, że kluczową kwestią okazał się problem szeroko pojętej (a)polityczności tzw. Szkoły z Valparaíso i związanej z nią Amereidy. Powiązana z projektami utopijnymi autonomiczność została przez Correę zakwestionowana w obliczu coraz wyraźniejszej konieczności oporu. Miasto Otwarte staje się miejscem oporu innego niż za czasów dyktatury Augusta Pinocheta.

Autor przybliża ujęcie amazońskiego lasu rozumianego jako „rozpędzona rebelia życia”. Zaproponowane przez Philipa Descolę, Eduardo Viveirosa de Castro i innych badaczy związanych z perspektywizmem indiańskim podejście do lasu deszczowego jako do żywego bytu złożonego z symbiotycznie egzystujących gatunków roślin i zwierząt obnaża szereg aspektów domagających się refleksji. Wstręt, zagubienie, a także strach, jaki odczuwa człowiek Zachodu w obliczu lasu, ukazuje elementarną, pomijaną milczeniem aporię, jaką jest niemożliwa do przekroczenia jedność człowieka i Natury. Tekst jest zapisem autoetnograficznego doświadczenia przebywania w peruwiańskiej Amazonii, w Departamencie Loreto w Peru w roku 2019.

Artykuł poświęcony jest temu, w jaki sposób wybrane elementy kultury materialnej mogą odzwierciedlać najważniejsze wydarzenia w dziejach poszczególnych krajów. Nawiązując do mało znanej dziedziny wiedzy historycznej, jaką jest orbikulologia, autor przedstawia propozycję roszczenia pola jej eksploracji. Ilustruje to na przykładzie Chile. Przywołując między innymi film dokumentalny Patricio Guzmána Perłowy guzik (El botón de nácar), stara się pokazać, jak nawet jeden niewielki guzik może być istotny dla odpominania przeszłości.

W tekście autor zastanawia się nad możliwością zaklasyfikowania twórczości Hanny Ograbisz-Krawiec. Autor testuje hipotezę na temat przynależności tej sztuki do wariantu sztuki ziemi, tj. gatunku land art. Autor zastanawia się następnie nad cechami indywidualnymi, a nie gatunkowymi twórczości artystki. Autor odpowiada, że indywidualny jest w niej obrys pewnego wariantu „materialnej duchowości” oraz obrys otchłani świata. Czym jest otchłań, czym jest jej obrys i czym jest „materialna duchowość”? – to pytania, na które autor stara się odpowiedzieć w tekście.

Przy porządkowaniu i digitalizowaniu Archiwum Sztuki Nieprofesjonalnej gromadzonego przez Aleksandra Jackowskiego natrafiono na teczkę Jadwigi Budzisz-Buynowskiej zawierającą liczne fotografie osobiste z miejsc ostatniego pobytu artystki, legitymacje, pisma urzędowe do Prezydium Rady Narodowej miasta Kwidzyna w sprawie roztoczenia stałej opieki nad nią, a także korespondencję kierowaną do Aleksandra Jackowskiego, świadczącą, iż adresat był kimś ważnym w życiu malarki. Gruntowne wykształcenie w przedwojennym Lwowie, młodość spędzona w nauczycielsko-artystycznym środowisku i wyjątkowa wrażliwość nacechowały ją odrębnością w stosunku do otoczenia, a jej malarstwo obdarzyły wielką dojrzałością. To twórczość będąca reakcją na samotność, brak zrozumienia, agresję. Malowała głównie wytwory swej wyobraźni.